In 2022 maakte Pano een reportage over inclusief onderwijs in Vlaanderen. De reportage toonde de moeilijkheden die kinderen met een handicap ondervinden in het gewone onderwijs, maar liet ook zien dat het anders kan. De makers trokken naar Portugal, waar bijna geen apart buitengewoon onderwijs bestaat. Dit inspireerde onze ambassadeur Fien om te onderzoeken hoe Portugal inclusief onderwijs aanpakt en welke lessen Vlaanderen daaruit kan trekken.
We vatten de bevindingen van Fien voor je samen.
De cijfers liegen er niet om: terwijl in Europa gemiddeld 1,77% van de leerlingen buitengewoon onderwijs volgt, ligt dit percentage in Vlaanderen op 4,24%.
Vlaanderen heeft een lange geschiedenis van buitengewoon onderwijs, die begon in het begin van de 19e eeuw met scholen voor dove en blinde kinderen. Aan het eind van die eeuw kwamen er aparte klassen voor leerlingen met leerproblemen.
In de jaren '70 werd het huidige systeem van buitengewoon onderwijs opgezet, waarbij leerlingen worden ingedeeld in acht (recent negen) types, afhankelijk van hun handicap. Dit systeem bevordert gescheiden onderwijs in plaats van inclusie. Om meer inclusie in het reguliere onderwijs mogelijk te maken, werd later GON- en ION-begeleiding ingevoerd, maar veel kinderen blijven naar het buitengewoon onderwijs gaan.
Er zijn verschillende wetten die inclusief onderwijs in Vlaanderen moeten ondersteunen:
Het Decreet Leersteun, dat in 2023 van kracht werd, verplicht reguliere scholen om een brede basiszorg en extra ondersteuning te bieden aan leerlingen met speciale onderwijsbehoeften. Dit is gericht op inclusie, zodat meer leerlingen kunnen deelnemen aan het reguliere onderwijs.
Als een leerling extra ondersteuning nodig heeft, kan de school hulp vragen aan het CLB. Het CLB maakt dan een verslag voor leersteun. Er zijn twee soorten verslagen: het IAC-verslag, waarbij de leerling een aangepast leerplan krijgt, en het OV4-verslag, waarbij de leerling een gewoon leerplan volgt met extra ondersteuning.
Zorgcontinuüm:
1. Basiszorg: Alle leerlingen krijgen toegang tot basiszorg in de klas.
2. Verhoogde zorg: Als extra ondersteuning nodig is, kan de school het CLB inschakelen. Het CLB kan een verslag opstellen. Er zijn twee soorten verslagen:
Beide verslagen zorgen ervoor dat de leerling toegang krijgt tot buitengewoon onderwijs of extra steun in het gewone onderwijs. Sinds dit decreet moeten gewone scholen samenwerken met leersteuncentra. Er zijn 40 leersteuncentra met teams van leerkrachten, logopedisten, ergotherapeuten en andere specialisten en geven ondersteuning op maat van de leerling.
Hoeveel hulp een leerling krijgt, hangt af van de beperking en het type verslag. Leerlingen met een IAC- of OV4-verslag krijgen in principe evenveel ondersteuning in het gewone als in het buitengewoon onderwijs. In de praktijk moeten ouders echter vaak zelf extra therapieën regelen na schooltijd en betalen als hun kind in het gewone onderwijs zit, terwijl deze hulp in het buitengewoon onderwijs is inbegrepen.
Portugal maakte in de jaren '90 een belangrijke verschuiving naar een inclusief onderwijssysteem. Wetsdecreet nr. 319/1991 gaf leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften toegang tot regulier onderwijs. De focus lag op gelijke kansen en rechtvaardigheid voor iedereen.
Wetsdecreet nr. 3/2008 was een tweede mijlpaal met als doel meer gelijke kansen en betere onderwijskwaliteit. Deze wet leidde tot het sluiten van veel scholen voor buitengewoon onderwijs en hun omvorming tot ondersteuningscentra voor inclusie. Deze centra werken samen met gewone scholen om leerlingen met specifieke behoeften te ondersteunen. Deze hervorming was een belangrijke stap in de uitvoering van het VN-verdrag voor de rechten van personen met een handicap.
Sinds 2018 worden leerlingen in Portugal niet meer ingedeeld op basis van een beperking, en is een diagnose niet nodig om ondersteuning te krijgen. Het multidisciplinair team van de school bepaalt welke maatregelen nodig zijn voor leren en inclusie. Er zijn drie niveaus van ondersteuning:
In de scholen wordt gespecialiseerde ondersteuning gegeven door professionals van inclusiecentra of door mensen die de school zelf aanneemt. Deze hulp omvat kinesitherapie, logopedie, ergotherapie en psychologische steun, meestal individueel of in kleine groepjes in een aparte ruimte. Sommige scholen hebben extra middelen voor leerlingen met een visuele of auditieve beperking.
Alle leerlingen, met en zonder erkende handicap of diagnose, mogen deelnemen aan het evaluatieproces. Bij hun beoordeling wordt gekeken naar gedrag, emoties en omgeving. Er zijn verschillende aanpassingen mogelijk, zoals toetsen in braille of digitaal, gebarentaalondersteuning, hulpmiddelen, extra tijd, het voorlezen van vragen, of een aparte ruimte met pauzes onder toezicht.
Er zijn grote verschillen tussen Vlaanderen en Portugal als het over inclusief onderwijs gaat. In Portugal ontvangen leerlingen ondersteuning op basis van hun behoeften in plaats van op een diagnose. Elke school heeft een multidisciplinair team dat verantwoordelijk is voor de ondersteuning van leerlingen, in tegenstelling tot Vlaanderen, waar het systeem meer gesegregeerd blijft.
Ondanks de vooruitgang in Portugal zijn er daar ook nog werkpunten. Zo zijn er soms verschillen tussen scholen. Sommige leraren passen hun aanpak goed aan om alle leerlingen te betrekken, terwijl anderen dat moeilijker vinden. Bovendien is de professionele ontwikkeling op het gebied van diversiteit en inclusie beperkt en ontbreekt het vaak aan duidelijke strategieën om inclusieve praktijken te monitoren en evalueren.
Fien liet zich voor haar paper inspireren door de reportage van Pano. Klik hier om de reportage te herbekijken.
Wil je Fien haar volledige paper lezen? Dat kan!
Inclusief onderwijs is een mensenrecht. In een inclusief onderwijssysteem kan elk kind dichtbij huis naar een school van keuze gaan en daar samen met andere kinderen leren. De focus ligt op gelijke kansen en de ondersteuning wordt geboden op basis van de behoeften van het kind.
Maar inclusief onderwijs gaat niet alleen over leren in een klaslokaal, maar ook over sociale interactie en samenhorigheid. Het helpt kinderen, met en zonder handicap, om begrip en respect voor elkaar te ontwikkelen, wat bijdraagt aan een meer inclusieve en rechtvaardige samenleving.
Het is belangrijk om te erkennen dat buitengewoon onderwijs waardevol kan zijn voor sommige leerlingen die specifieke ondersteuning nodig hebben. Echter, in Vlaanderen merken we dat er vaak te snel voor deze optie wordt gekozen, zonder voldoende te kijken naar de mogelijkheden van inclusief onderwijs.
Toch is Onafhankelijk Leven hoopvol. Vanuit het decreet leersteun werd de commissie Inclusief Onderwijs opgericht. Hun taak is om de overheid te adviseren over hoe het onderwijs in Vlaanderen inclusief kan worden. Ze willen evolueren naar ‘scholen voor iedereen’ en uit de hokjes gewoon en buitengewoon onderwijs breken. De commissie bundelde hun aanbevelingen in een advies. We hopen dat de nieuwe Vlaamse regering dit advies opvolgt en de nodige stappen zet, want het is hoog tijd om te zorgen voor een onderwijsomgeving waarin alle kinderen hun volledige potentieel kunnen bereiken.
